Het gevoel van het verstrijken van de tijd – het gevoel dat gebeurtenissen van de toekomst naar het heden en het verleden stromen – is diepgeworteld in de menselijke ervaring. We spreken over de tijd die ‘vliegt’ of ‘op niemand wacht’, alsof het een tastbare kracht is. Deze perceptie gaat echter mogelijk minder over een externe waarheid en meer over hoe onze geest de werkelijkheid interpreteert. Uit filosofisch en wetenschappelijk onderzoek blijkt dat tijd, zoals wij die ervaren, geen fundamenteel aspect van het universum is, maar eerder een psychologische projectie.
Oud scepticisme en moderne natuurkunde
Het in twijfel trekken van de inherente aard van tijd is niet nieuw. Filosofen uit de oudheid, zoals Parmenides, daagden het hele idee van verandering uit en vroegen zich af hoe iets zonder tegenspraak van niet-bestaan (de toekomst) naar bestaan (het heden) kon gaan. Eeuwen later stelde Isaac Newton de tijd voor als een universele, vloeiende entiteit, een objectieve klok die door de kosmos tikt.
Maar de relativiteitstheorieën van Albert Einstein vernietigden dit idee. De relativiteitstheorie heeft aangetoond dat tijd niet absoluut is, maar relatief ten opzichte van het referentiekader van de waarnemer. De snelheid van het licht blijft constant, ongeacht beweging, wat betekent dat twee waarnemers die met verschillende snelheden bewegen, de tijd anders zullen ervaren. Een blikseminslag die voor de ene persoon tegelijkertijd plaatsvindt, kan voor een andere persoon op verschillende tijdstippen plaatsvinden – geen van beide is ‘fout’, alleen anders gepositioneerd in de ruimtetijd.
Dit leidt tot een radicale conclusie: onder de relativiteitstheorie zijn alle momenten in de tijd even reëel. Het verleden, het heden en de toekomst vloeien niet voort; ze zijn gewoon. Dit concept, bekend als het eeuwigheidsdenken, wordt algemeen aanvaard in zowel de natuurkunde als de filosofie. Als er niets fundamenteel verandert, moet het gevoel van het verstrijken van de tijd ergens anders vandaan komen.
De illusie van passage: projectie, geen misperceptie
Eén veel voorkomende verklaring bestempelt het verstrijken van de tijd als een ‘illusie’, wat impliceert dat onze hersenen eenvoudigweg voor de gek worden gehouden. Een nauwkeurigere formulering suggereert echter dat het een misvatting is: een cognitieve fout in de manier waarop we ervaringen interpreteren.
Denk aan kleur: een roos is niet van nature rood; het reflecteert licht op een bepaalde golflengte, wat een visuele ervaring teweegbrengt die we ‘roodheid’ noemen. De roodheid zit niet in de roos, maar in onze perceptie ervan. Op dezelfde manier is het verstrijken van de tijd geen eigenschap van het universum, maar een bijproduct van de manier waarop we onze herinneringen en verwachtingen structureren.
Onze hersenen construeren een verhaal over verandering, waarbij we gebeurtenissen uit het verleden herinneren en anticiperen op toekomstige gebeurtenissen. Dit creëert het gevoel van flow, ook al verstrijkt er geen objectieve tijd. De sensatie is reëel voor ons, maar niet fundamenteel voor de werkelijkheid.
Perspectief en realiteit
Net zoals een GPS onze locatie nauwkeurig kan weergeven zonder bewustzijn te bezitten, is onze perceptie van tijd een nuttige representatie, geen absolute waarheid. We kunnen de wereld niet beschrijven zonder naar de tijd te verwijzen, net zoals we een roos niet kunnen beschrijven zonder de kleur ervan te noemen. Echter, ons perspectief verwarren met de werkelijkheid is de kernfout.
Het verstrijken van de tijd is onlosmakelijk verbonden met hoe mensen de wereld begrijpen en ervaren. Elke beschrijving van de werkelijkheid die we construeren zal onvermijdelijk door ons subjectieve perspectief worden gefilterd. Het onderkennen van dit onderscheid maakt duidelijk dat tijd geen kenmerk van het universum is; het is een kenmerk van onze geest, een onmisbaar hulpmiddel om door het bestaan te navigeren.
Uiteindelijk is het geloof in het verstrijken van de tijd geen misvatting, maar een noodzakelijke projectie. Het is hoe we de wereld begrijpen, ook al komt dat gevoel niet overeen met de onderliggende natuurkunde.
